Ndërsa tregu mediatik i Kosovës është i larmishëm, zhvillimi i tij është i kufizuar nga përmasat e vogla dhe ndarja e rreptë përgjatë vijave etnike shkruhet në raportin vjetor të Reporterëve pa Kufi, përcjell Spektri. Raporti më tej shkruan se Pavarësia e medias kërcënohet nga rregullimi i dobët dhe varësia nga shpërndarja partiake e fondeve publike.
Në indeksin që përfshin 180 vende, Kosova gjindet në vendin e 56, si një nga vendet më të ranguara në ballkan. Shqipëria radhitet në vendin e 96-të, duke shënuar një rritje prej 7 vendesh krahasuar me një vit më parë, ndërsa Serbia gjindet në vendin 91 duke i humbur 12 vende në krahasim me vitin e kaluar.
Raporti për Kosovën
Peizazhi mediatik
Pavarësisht madhësisë së saj të vogël dhe ndarjes përgjatë vijave etnike, Kosova ka një treg mediatik pluralist dhe të gjallë. Segmenti televiziv – me një shkallë të lartë përqendrimi – dominohet nga kanalet private me bazë në Prishtinë, edhe pse transmetuesi publik RTK luan një rol të rëndësishëm. Portalet e lajmeve në internet përfshijnë marka të forta si BIRN ose Kosovo 2.0, kjo e fundit është një nga mediat e pakta që boton në shqip dhe serbisht.
Konteksti politik
Edhe nëse media arrin t’i mbajë politikanët përgjegjës, gazetarët mbeten objektiv i sulmeve politike. Rregullatori i mediave, KPM, ka qenë joefektiv dhe së fundmi është përfshirë në një rast korrupsioni. Pavarësia e transmetuesit publik RTK është vënë në pikëpyetje për shkak të zgjedhjes si drejtor i përgjithshëm i një aleati të partisë në pushtet. Mediat në gjuhën serbe janë ankuar për diskriminim në qasjen në informacione publike, veçanërisht në gjuhën e pakicës kushtetuese.
Kuadri ligjor
Liria e fjalës, mbrojtja e burimeve të gazetarëve dhe e drejta për informim janë të garantuara ligjërisht, ndërsa shpifja dhe shpifja janë të dekriminalizuara. Megjithatë, kohët e fundit, gazetarët janë vënë në shënjestër gjithnjë e më shumë nga SLAPP-të e iniciuara nga grupet e biznesit dhe politikanët. Përveç kësaj, Ligji për të Drejtën e Autorit nuk zbatohet në praktikë. Qasja në informacionin publik u përmirësua në qershor 2021 kur Agjencia e Informacionit dhe Privatësisë u bë funksionale me Komisionerin e saj të parë.
Konteksti ekonomik
Në përgjithësi, mediat janë të varura nga reklamat qoftë nga qeveria, qoftë nga partitë politike, të cilat të dyja shpërndahen në mënyrë jotransparente dhe partiake. Redaksitë e mediave private janë, përveç kësaj, të ekspozuara ndaj ndërhyrjeve të grupeve të fuqishme politike ose të biznesit nëpërmjet pronarëve të mediave. Mediat në gjuhën serbe përballen me sfidën shtesë të një tregu të vogël në të cilin disa media varen nga financimi nga Serbia fqinje, ndërsa media e pavarur nuk do të mbijetonte pa grante ndërkombëtare.
Konteksti sociokulturor
Edhe pse profesioni i gazetarit gëzon respektin e shoqërisë, mediat e pavarura dhe gazetarët investigativë janë shpesh viktima të fyerjeve dhe lajmeve të rreme në rrjetet sociale dhe akuzohen padrejtësisht për “bashkëpunim me armikun”. Një retorikë e tillë ofrohet nga grupe politike dhe fetare.
Siguria
Derisa asnjë gazetar nuk është vrarë që nga viti 2005, vrasjet dhe zhdukjet që kanë ndodhur para dhe gjatë luftës në Kosovë (1998-2005) kanë mbetur të pandëshkuara. Gazetarët që hetojnë trafikun e drogës ose ndotjen e mjedisit janë ekspozuar ndaj sulmeve fizike dhe kanë parë raportimin e tyre të penguar nga rrjetet kriminale. Edhe pse sulmet hetohen nga policia dhe zyra e prokurorit, ato rrallëherë çojnë në procedime ligjore. Sulmet kundër gazetarëve në veri të Kosovës u shtuan gjatë një periudhe tensioni politik mes Prishtinës dhe Beogradit në fund të vitit 2021.
Raporti për Shqipërinë:
Gazetaria cilësore, fituese e çmimeve, e cila heton krimin dhe korrupsionin, është kapur mes lajmeve të rreme dhe propagandës. Ndërsa kuadri ligjor është solid, gazetarët kërcënohen nga presionet politike dhe mosndëshkimi i krimeve të kryera ndaj tyre.
Peizazhi mediatik
Mediat më me ndikim shqiptar të sektorit privat zotërohen nga një pjesë e vogël e kompanive që kanë lidhje me botën politike, ndërsa operojnë në sektorë shumë të rregulluar si ndërtimi. Ndërsa ka qindra media online, vetëm një numër i vogël kanë një model biznesi të qëndrueshëm me financim transparent. Mediat kryesore përfshijnë RTSH, Top Channel, Klan dhe RTV Ora.
Konteksti politik
Gazetarët janë nën presion politik që u përkeqësua në vitin 2021 nga përpjekjet për të kontrolluar informacionin gjatë zgjedhjeve parlamentare dhe pandemisë Covid-19. Politikanët kufizojnë pavarësinë editoriale me anë të rregullatorëve të medias shumë të politizuar dhe duke emëruar ata që janë përgjegjës për median publike. Gazetarët kritikë ndaj qeverisë shpesh u nënshtrohen sulmeve politike të krijuara për t’i diskredituar ata dhe ata kanë vështirësi në aksesin e informacionit të mbajtur nga shteti. Një centralizim i kohëve të fundit i komunikimit të qeverisë mund të rezultojë në kufizime të mëtejshme për aksesin në informacionin e mbajtur nga shteti.
Kuadri ligjor
Megjithëse kushtetuta e Shqipërisë dhe angazhimet ligjore ndërkombëtare garantojnë lirinë e shtypit, mbrojtja për konfidencialitetin e burimeve është e pamjaftueshme. Një projekt-ligj kundër shpifjes që u hoq nga agjenda e parlamentit shqiptar në vitin 2022 do t’i kishte dhënë shtetit kontroll joproporcional mbi përmbajtjen e mediave online dhe do të kishte përforcuar autocensurën. Si rezultat i një vendimi të diskutueshëm të prokurorit, mediave iu ndalua të pasqyronte pasojat e një sulmi kibernetik të vitit 2022 ndaj institucioneve shtetërore.
Konteksti ekonomik
Pronësia e pjesës më të madhe të peizazhit mediatik shqiptar është e përqendruar në duart e vetëm katër ose pesë kompanive. Financimi shtetëror përfaqëson një burim të madh të ardhurash për median, por ai shpërndahet në mënyrë të errët dhe diskriminuese që ngre dyshime për shitje të ndikimit.
Konteksti sociokulturor
Veçanërisht të kërcënuar janë gazetarët që hetojnë krimin dhe korrupsionin. Gratë gazetare, të cilat përbëjnë pjesën më të madhe të profesionit, përballen me ngacmime në internet dhe në disa raste me diskriminim me bazë gjinore brenda organizatave të lajmeve, megjithëse ka pasur progres në këtë fushë. Vetëcensura është e përhapur, por mediat gjithsesi kanë krijuar një platformë për vetërregullimin etik, e para e këtij lloji në Shqipëri.
Siguria
Gazetarët që mbulojnë demonstratat dhe operacionet policore ndonjëherë janë viktima të dhunës policore. Por krimi i organizuar përfaqëson një nga kërcënimet më të mëdha për sigurinë e gazetarëve. Megjithëse policia kohët e fundit ndërmori hapa për të hetuar sulmet kundër gazetarëve, mosndëshkimi për këto krime, i kombinuar me përpjekjet politike për të diskredituar gazetarët, ka krijuar një klimë që ka gjasa të inkurajojë sulme të mëtejshme. Në mars të vitit 2023, selia e Top Channel ishte shënjestër e një sulmi të paprecedentë me armë automatike që vrau një nga rojet e tij të sigurisë.
Raporti për Serbinë:
Gazetaria cilësore, fituese e çmimeve, e cila heton krimin dhe korrupsionin, është kapur mes lajmeve të rreme dhe propagandës. Ndërsa kuadri ligjor është solid, gazetarët kërcënohen nga presionet politike dhe mosndëshkimi i krimeve të kryera ndaj tyre.
Peizazhi mediatik
Me mbi 2500 media të regjistruara në vend, tregu mediatik është shumë i fragmentuar. Mediat më me ndikim përfshijnë transmetuesin publik RTS dhe rrjetin e pavarur televiziv N1, si dhe disa tabloide. Pjesët investigative të fituara me çmime kanë një audiencë të kufizuar sepse ato shfaqen vetëm në internet dhe në disa media të pavarura. I ndaluar nga Bashkimi Evropian si pjesë e sanksioneve të vendosura në përgjigje të pushtimit rus të Ukrainës, kanali televiziv propagandistik rus RT (ish Russia Today) njoftoi, në nëntor 2022, se po niste një degë në gjuhën serbe të quajtur RT Balkan.
Konteksti politik
Në një klimë shumë të polarizuar politike, gazetarët u nënshtrohen rregullisht sulmeve politike të nxitura nga anëtarë të elitës në pushtet, të cilat përforcohen nga disa rrjete televizive kombëtare. As politikanët dhe as institucionet, përfshirë Autoritetin Rregullativ të Mediave Elektronike (REM), i përbërë kryesisht nga individë të emëruar nga qeveria, nuk kanë qenë të gatshëm të korrigjojnë situatën. Përveç kësaj, gazetarët kritikë ndaj partisë në pushtet kanë kufizuar aksesin në intervistat me përfaqësuesit e qeverisë dhe në informacionin publik.
Kuadri ligjor
Ndërsa Serbia ka disa nga legjislacionet më të avancuara në lidhje me median, me një kushtetutë që garanton lirinë e shprehjes, gazetarët shpesh veprojnë në një mjedis kufizues, duke përfshirë censurën e vetë-imponuar. Rregulloret që përshkruajnë se si duhet të reagojnë prokurorët dhe policia kur sulmohen gazetarët, ka çuar në rezultate pozitive në raste të caktuara. Megjithatë, gjyqësori, i cili merret me shumë çështje të lidhura me median, duke përfshirë paditë strategjike kundër pjesëmarrjes publike (SLAPPs), ende nuk ka provuar pavarësinë dhe efektivitetin e tij në mbrojtjen e lirisë së shtypit.
Konteksti ekonomik
Pjesa më e madhe e mediave i nxjerrin të ardhurat nga reklamat dhe subvencionet e paqarta publike. Qasja në të dyja është kryesisht e kontrolluar nga elita në pushtet dhe i nënshtrohet anësisë së publikimit. Përqendrimi i medias është një tjetër shqetësim në rritje, me Telekom Srbija në pronësi të shtetit dhe kompaninë private SBB që po zhvillojnë një betejë mbi aksesin, programimin dhe përdoruesit.
Konteksti sociokulturor
Gazetaret femra në vend janë ende në shënjestër si për raportimin ashtu edhe për gjininë e tyre. Grupet e ekstremit të djathtë synojnë shtypin që raporton pozitivisht për refugjatët dhe emigrantët.
Siguria
Ndërsa përpjekjet janë duke u zhvilluar për të përmirësuar sigurinë e gazetarëve dhe për të luftuar mosndëshkimin për krimet e kryera kundër tyre – në formën e dy grupeve të punës dhe futjes së linjës SOS për mediat – gazetarët serbë janë ende larg ndjenjës së mbrojtjes. Kjo përforcohet nga fakti se shumë sulme serioze ndaj gazetarëve mbeten të pazgjidhura, siç ishte vrasja e Slavko Ćuruvija në vitin 1999.